Zarys zarysu teorii literatury, część 4: O opowiadaczu w ogóle

Z okazji Wielkiej Nocy życzę wszystkim dużo smakołyków i mniej zajęcy ze śniegu (a więcej z czekolady) i zapraszam do lektury kolejnej części Zarysu zarysu, która otwiera moją ulubioną problematykę (a więc będziemy o tym mówić i mówić!). 

O opowiadaczu w ogóle

Tytułowy opowiadacz to ni mniej, ni więcej, ale dobrze znany nam narrator. Kim on jest, wszyscy dobrze wiemy: narrator to osoba wypowiadająca się w tekście epickim,  powołująca do życia, kształtująca i rozwijająca świat przedstawiony (czyli fabułę, postacie, tło zdarzeń — to wszystko, o czym mowa była w poprzednich artykułach).

Ale o narratorze trzeba wiedzieć jeszcze jedną, ważną rzecz, która przy kontakcie z narratorem irytującym często nam umyka, a mianowicie: że narrator jest fikcyjną osobą skonstruowaną przez autora, będącą takim samym wytworem autorskiej wyobraźni jak pozostali bohaterowie. Narrator nie jest autorem, nawet wtedy, gdy wypowiada się w pierwszej osobie. Nie musi być nawet głosicielem jego światopoglądu; może funkcjonować jako zupełnie odrębna jednostka. Oczywiście są utwory (zwłaszcza o charakterze dydaktycznym), w których narrator może być utożsamiany z autorem albo chociaż z jego poglądami — ale nigdy nie pokrywa się z nim całkowicie. Dlatego też pewnym nieporozumieniem jest obarczanie autora winą za to, co w danym tekście mówi nam narrator.

Narrator jest ośrodkiem sytuacji narracyjnej (czyli tej drugiej, poza fabularną, płaszczyzny utworu, o której była mowa w pierwszym artykule). Możemy ją (a także samego narratora) charakteryzować, ustalając następujące kwestie dotyczące osoby mówiącej:  

1. pozycję wobec świata przedstawionego, czyli: jaki punkt widzenia przybiera, czy zachowuje dystans wobec zdarzeń i postaci (a co za tym idzie: czy dokonuje ich oceny lub posługuje się ironią), jaki ma zakres wiedzy o świecie;

2. stopień widoczności w strukturze gramatycznej, to jest: jawność gramatycznego „ja” opowiadającego, okoliczności faktu opowiadania, bezpośrednie zwroty do czytelnika, a wreszcie oceny i komentarze;

3. relację między narratorem a wewnątrztekstowym odbiorcą oraz narratorem a realnym autorem (możliwą do ustalenia za sprawą kontekstu historycznego czy biograficznego).

Ostatni punkt wymaga chyba pewnego dopowiedzenia. O relacji między narratorem i autorem mówiliśmy, natomiast jeśli chodzi o relację między narratorem i wewnątrztekstowym odbiorcą — trzeba przede wszystkim wiedzieć, że pewien schematyczny odbiorca wpisany jest w tekst, na przykład za sprawą nazywających go zwrotów do adresata. Z takich elementów wnioskuje się o jego obrazie.

Ciekawić może, do czego komu charakterystyka narratora. Już tłumaczę: ano do tego, by określić typ narratora, a co za tym idzie — typ narracji. Współcześnie wyróżnia się trzy typy narratora:

1.      auktorialny;

2.      1-osobowy;

3.      personalny.

I o nich wszystkich będziemy mówić szczegółowo za tydzień.

A co należy zapamiętać z dzisiejszej lekcji? Oczywiście to, że narrator nie jest tożsamy z autorem. Choć w przypadku radosnej twórczości (publikowanej w Internecie, ale coraz częściej i na papierze) dyskusyjnym będzie, czy autor(ka) faktycznie tak dalece odbiega mentalnością od swojego 1-osobowego narratora — zwłaszcza gdy jest on młodą, naiwną dziewczyną. Nie wskazując palcem, oczywiście.