Zarys zarysu teorii literatury, część 5: ...i o opowiadaczu w szczególe

Zdaje się, żem się spóźniła z częścią piątą; mam nadzieję, że zostanie mi to wybaczone. Zapraszam do lektury i przypominam, że ktoś uprzejmy obiecał mi zbetowanie tekstu ;)

O opowiadaczu w szczególe

Kontynuując myśl z poprzedniego artykułu, bez przedłużania i bez kolejnych wstępów, ad rem! A więc — o typach narratora. Przypomnę jedynie, co dość oczywiste, że typ narratora będzie tożsamy z typem narracji czy typem sytuacji narracyjnej, a także — z typem powieści.

Jak mówiliśmy w artykule poprzednim, mamy trzy typy narratora:

1.      auktorialny,

2.      1-osobowy,

3.      personalny,

i o wszystkich trochę opowiemy. 

Pierwszego z nich, narratora auktorialnego, znamy z „Don Kichota” Cervantesa, powieści Balzaka, Tołstoja, Dickensa czy Jane Austen. To narrator, który stoi poza światem przedstawionym: nie bierze udziału w zdarzeniach, może je obserwować lub też opowiadać o nich z pozycji kronikarza, opierającego się na rzekomych „źródłach”. Nie stroni też od komentarzy i ocen, często ujawniając ironiczny stosunek do postaci czy zdarzeń — klasycznym przykładem będzie właśnie narrator Cervantesa, niemiłosiernie drwiący z biednego Don Kichota, czy Austen, równie bezwzględny dla mniej lubianych przez siebie postaci. Z kolei narratorzy u Dickensa czy Balzaka wykazują więcej wyrozumiałości, a wręcz współczucia dla swoich protagonistów. Przy czym — uwaga! — narrator auktorialny bardzo często posługuje się pierwszą osobą, ale raczej nie należy przy nim mówić o narracji pierwszoosobowej, o czym za chwilę. Jako normę wypadałoby  podać wypowiedź trzecioosobową, ponieważ za jej udziałem opowiada o zdarzeniach.

Charakterystyczny dla tego typu będzie olbrzymi dystans w stosunku do świata przedstawionego, o którym ma wiedzę całkowitą, czyli wszechwiedzę — choć niekiedy może ją ograniczać, nie ujawniać się z nią. Narrator auktorialny jest bardzo świadomie wykreowanym przez autora bytem: przyjmuje pewne role i maski, chcąc, aby utożsamiano go z nimi. Przede wszystkim dlatego, że stanowi pewnego rodzaju przewodnika po świecie: mówi czytelnikowi, jak ma odbierać postaci i zdarzenia, jest autorytetem.

Narrator pierwszoosobowy to zupełnie inna kreacja. Wypowiada się zawsze w pierwszej osobie, co może prowadzić do pomyłki z narratorem auktorialnym, ale tylko teoretycznie. W praktyce nie sposób przeoczyć różnicę, bowiem narrator pierwszoosobowy jest bohaterem, uczestnikiem zdarzeń — opowiada o tym, w czym sam brał udział lub, ewentualnie, czego był świadkiem. Jednak wyraźnie należy do świata przedstawionego. Absolutnie nie ma dystansu między nim a zdarzeniami, o których mówi — oczywiście, może przyjąć, że kiedy opowiada o zdarzeniach z przeszłości, może mieć do nich ironiczny, zobiektywizowany stosunek, ale nadal będą to wypadki bezpośrednio z jego osobą związane.

Inna jest też perspektywa narratora pierwszoosobowego: będzie miał niepełną wiedzę o świecie, zamkniętą w ramach tego, czego sam doświadczył, co zobaczył, usłyszał. W zamian za to umożliwia czytelnikowi pełny wgląd w swoje przeżycia, emocje, refleksje. Będzie to prowadziło do głównego celu zastosowania pierwszoosobowej narracji, a mianowicie: uautentycznieniu tego, co opowiadane, przekonaniu czytelnika, że skoro o zdarzeniach opowiada jakieś „ja”, które brało w nich udział — muszą być one prawdziwe.

Przykładów narracji pierwszoosobowej z klasyki literatury podajmy trzy: „Robinson Crusoe” (tutaj właśnie miało zadziałać wrażenie autentyczności — podobnie jak we wszelkich tego typu powieściach o podróżnikach do niezwykłych krain, także w Morusowskiej „Utopii”), znane większości pań „Wichrowe wzgórza” (tu sytuacja trochę się komplikuje, bo bohater-narrator tylko wysłuchuje opowieści o zdarzeniach sprzed lat) i cieszące się ostatnio olbrzymim powodzeniem „Przygody Sherlocka Holmesa” (w których narratorem jest bohater drugoplanowy, śledzący pilnie perypetie swojego przyjaciela-detektywa).

Pewnym zespoleniem dwóch powyższych rodzajów — o nowych cechach i celach — będzie narrator w typologii najmłodszy, to jest narrator personalny. Znać go powinniśmy, po lekcjach języka polskiego, z „Lalki” Prusa, a z literatury europejskiej — z Flauberta czy, w skrajnej postaci, z „Ulissesa” Jamesa Joyce’a.

Narrator personalny wypowiada się w trzeciej osobie, bardzo często używając mowy pozornie zależnej. Jest nazywany narratorem przezroczystym, ponieważ w ogóle się nie ujawnia; pokazuje świat z perspektywy swojego bohatera, ale nie jest nim. Co prowadzi nas do głównego celu zastosowania takiej narracji: chęci ukazania życia wewnętrznego bohatera, wejścia w jego psychikę, przeżycia, świadomość — także w formie strumienia świadomości, jak to się działo u Joyce’a.

Tym samym — ponieważ wszystkie zdarzenia ukazywane są przez pryzmat postaci — zmienia się też perspektywa odbiorcy, czytelnika. Będzie on oglądał świat przedstawiony oczami bohatera, pozbawiony dystansu, wciągnięty weń za sprawą iluzji rzeczywistości. 

O samym narratorze personalnym właściwie trudno cokolwiek powiedzieć, bo w powieści, w której występuje, nie jest istotny on sam, ale — bohater. Ukrywając się za światem opowiadanym, staje jakby za plecami protagonisty. Tym samym, chociaż ma kompetencje przekraczające kompetencje postaci — ogranicza się do przedstawienia tego, co wiadome bohaterowi.

Każdy z omówionych typów narracji będzie się sprawdzał w zależności od tego, co chcemy przekazać czytelnikowi poza warstwą opowieści. Jeżeli chcemy mu zasugerować, jak odbierać rzeczywistość, wprowadzić element humorystyczny albo ironię — jesteśmy przy narratorze auktorialnym. Jeśli pragniemy przekonać go co do prawdziwości zdarzeń, wciągnąć w świat, ukazać zdarzenia „z bliska” — dobrze jest uciec się do narracji pierwszoosobowej. Natomiast narracja personalna sprawdzi się tam, gdzie bardziej niż zdarzenia interesuje nas bohater, bo będzie nam zależało na odkryciu przed czytelnikiem zakamarków jego jestestwa. 

Oczywiście powyższe typy w czystej postaci będą występowały bardzo, bardzo rzadko. Powieść, literatura, sztuka — nie lubią trzymać się ram i schematów, nie trawią ograniczeń, dążą do różnorodności. A ponieważ jak rzekł Kohelet, nic nowego pod słońcem — nowoczesną formą oryginalności jest zabawa schematami i konwencjami. Toteż w zdecydowanej większości przypadków będziemy mieli do czynienia z narracją, w której mieszają się elementy przynależne do poszczególnych typów, zwłaszcza zaś — narracja auktorialna i personalna.  

Co zaś zapamiętać należy, można ująć krótko: nie forma wypowiedzi decyduje o sposobie narracji, ale — pozycja opowiadacza względem świata przedstawionego, to, czy narrator do niego należy i w jaki sposób o nim mówi.