Zarys zarysu teorii literatury, część 3: Fabuła i… akcja (oraz kilka innych elementów)

Witam serdecznie w trzecim, najdłuższym jak dotąd odcinku Zarysu zarysu. Tym razem mam dla Was dużo znanych pojęć, kryjących się pod hasłem: 

Fabuła i… akcja (oraz kilka innych elementów)

Rozwialiśmy w zeszłym tygodniu wątpliwości co do tego, czym jest świat przedstawiony, dzisiaj więc zajmiemy się jego fabularnością. Jak już powiedzieliśmy, opiera się ona na zdarzeniach budujących fabułę, które jak najbardziej należą do części składowych świata przedstawionego. Toteż dzisiaj ustalimy, czym owa fabuła i zdarzenia — oraz kilka pomniejszych elementów — są.

Zaczniemy od najmniejszych składowych fabuły, aby uniknąć definiowania jej przez pojęcia jeszcze nierozpatrzone, to jest — od motywu.

Motyw to elementarna, najmniejsza dająca się wyodrębnić jednostka budująca świat przedstawiony: wydarzenie, sytuacja, przeżycie, a nawet przedmiot. Motywy podlegają kombinacji: mogą wchodzić w dowolne związki czasowe, przestrzenne, przyczynowo-skutkowe, funkcjonalne, łączyć się na zasadzie równorzędności lub hierarchiczności. W ten sposób tworzą całą postać, wątek, temat.

Zwykle wyróżniamy motywy spoiste (związane z linią tematyczną utworu, czyli z główną treścią tekstu — będą na przykład wszelkie elementy wyjaśniające znaczenie tytułu, dotyczące głównych postaci i wątków) i luźne (niezwiązane z tematem przewodnim).

Motywy można też dzielić na dynamiczne, czyli takie, które rozwijają świat przedstawiony (o czym za chwilę), oraz statyczne, kształtujące przestrzeń, a więc przedmioty, wystroje wnętrz, elementy krajobrazu.

Mówi się również (co duża część czytelników pamięta zapewne ze szkoły) o dwuczłonowości motywów, posiadających człon indywidualizujący (czyli związany z umiejscowieniem w tym konkretnym uniwersum tego konkretnego dzieła) i człon schematyzujący (znany wszystkim jako motyw obiegowy, wędrowny).

Kolejną jednostką, już istotniejszą, będzie zdarzenie. Jego definicja będzie bardzo prosta: zdarzenie to wspomniany już motyw dynamiczny, a więc: zmiana sytuacji w świecie przedstawionym utworu, wywołana działaniem bohatera bądź sił działających w danym świecie, powodująca powstanie jakichś nowych zależności między postaciami. Krótko mówiąc, zdarzenie to jakieś działanie postaci — lub na postaciach, w zależności od tego, kto rządzi światem naszego utworu.

Zdarzenie jest więc równorzędne motywowi (jest tym samym, co motyw), z tym że — nie każdy motyw będzie zdarzeniem. Tym samym zdarzenie będzie najmniejszą jednostką konstruującą, ale nie świat, lecz już — fabułę; a wcześniej — wątek.

Wątek to bowiem zdarzenie fabularne, którego ośrodkiem jest postać bądź grupa postaci wyodrębnionych z grona osób przedstawionych ze względu na rodzaj wiążących je relacji. Krótko mówiąc, wątek zawsze jest tworzony przez, relację między postaciami. Właściwie każdy wątek możemy sprowadzić do określenia go wątkiem postaci X lub X i Y — wątek romantyczny, wątek rodzinny, obyczajowy, społeczny, ale także kryminalny bądź sensacyjny; choć ze względu na ilość osób biorących w nim udział łatwiej operować określeniem zdarzenia.

Spośród wątków, jak zapewne wszyscy intuicyjnie wiemy, wyróżniamy wątek główny (zdarzenia tworzące losy głównych postaci), uboczny (podrzędny wobec głównego; zdarzenia, w których uczestniczą postacie dalszoplanowe) oraz obiegowy, wędrowny (będący odtworzeniem tradycyjnie powtarzanego w literaturze szablonu zdarzeniowego).

I w ten oto sposób doszliśmy do pojęcia kluczowego, najważniejszego i najczęściej używanego: fabuła. Fabuła, krótko mówiąc, to układ zdarzeń w świecie przedstawionym, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci. Wszystkie zdarzenia tworzące fabułę pozostają w określonych związkach ze sobą oraz z nadrzędną wobec nich całością (czyli tematem przewodnim), która je wszystkie ogarnia.

Zależności między wątkami mogą być następujące rodzaju:

a)    związki następstwa czasu (czyli wątki następujące po sobie zgodnie z biegiem czasu);

b)   związki przyczynowo-skutkowe (czyli wynikające jeden z drugiego, przyczyna i skutek);

c)    związki teleologiczne, inaczej mówiąc celościowe (czyli wątki skupione ze sobą ze względu na wspólny, nadrzędny cel, któremu służą).

Fabuła może być wielowątkowa, jednowątkowa lub epizodyczna. Ta ostatnia wymaga pewnego dopowiedzenia; otóż fabuła epizodyczna zakłada, że zdarzenia są w znacznej mierze usamodzielnione i nie tworzą spoistych szeregów wyższego rzędu. Co oznacza ni mniej, ni więcej, że my jako oceniający nie możemy zawsze zarzucać autorowi braku ciągu przyczynowo-skutkowego w fabule i ciągłości wątków, bo istnieje konstrukcja fabularna pozbawiona wątków, a skupiająca epizody — i być może autor świadomie nią operuje.

A skoro o tym mowa, wtrąćmy dwa zdania o epizodzie. Epizod to samodzielne zdarzenie lub sytuacja przedstawiona w utworze fabularnym, nieodgrywające większej roli w całościowym przebiegu zdarzeń, luźno z nim zespolone i nie włączone w tenże właśnie układ przyczynowo-skutkowy czy celościowy fabuły. Główną funkcją epizodu jest budowanie tła zdarzeń — ale możemy mieć właśnie do czynienia z fabułą złożoną wyłącznie z takich epizodów.

Sama fabuła jest tworem zindywidualizowanym i zrośniętym z danym sposobem narracji (a więc z konkretnym utworem), ale na pewnym poziomie organizacji jest od narracji niezależna: może zostać opowiedziana, streszczona, zaadaptowana. Ten właśnie poziom, na którym możemy fabułę przedstawić, nazywamy schematem fabularnym. Służy on głównie uporządkowaniu zdarzeń i sieci relacji między postaciami. Włącza też utwór do pewnej klasy fabuł — stąd łatwo rozróżnić kryminał od romansu i powieść psychologiczną od sensacyjnej. Choć, rzecz jasna, pewne elementy schematu fabularnego będą się powtarzały przy różnych jego typach.

Przy mówieniu o fabule, jak dociekliwi zapewne zauważyli, nie pojawiło się ani razu słowo występujące w tytule artykułu: akcja!. Stało się tak nie przez przypadek, bo choć te dwa pojęcia bywają mylnie utożsamiane, nie są tym samym. Czym jest fabuła, już powiedzieliśmy; akcja natomiast jest rozumiana na co najmniej dwa sposoby.

Po pierwsze, akcja to typ fabuły, w której przeważają działania bohaterów, zmierzających do uzyskania określonych celów. Charakteryzuje je dynamika przebiegu zdarzeń rozwijającego się poprzez konflikty, perypetie czy intrygi w kierunku finału, który musi być dobitnie zaznaczony w kompozycji utworu.

Po drugie, akcja to element wielowątkowej fabuły, zasada kompozycji tekstu, której poszczególnymi fazami są: zawiązanie, rozwinięcie (wraz z punktem kulminacyjnym) i rozwiązanie. W takiej formie występuje w dramatach, nowelach, ale również powieściach sensacyjnych i kryminalnych, thrillerach, westernach.

Krótko mówiąc, akcja obejmuje dynamiczne wątki, działania postaci w danym czasie, związane z konkretną sytuacją; sprowadzić by ją można do wątku głównego. Fabuła jest natomiast pojęciem znacznie szerszym, bo obejmuje nie tylko akcję, lecz także całościowe dzieje postaci. Stąd mówi się, że pewne zdarzenia rozegrały się w przedakcji (wtedy gdy, na przykład, mowa o losach bohatera sprzed momentu, w którym wkracza na scenę) i nie należą do samej akcji, ale do fabuły — jak najbardziej.

Dzisiejsza lekcja z Zarysu zarysu dla oceniających: zapamiętajmy, co znaczą pojęcia, którymi operujemy — i miejmy pewność, że oceniając fabułę, bierzemy pod uwagę, co autor miał na myśli.