Zarys zarysu teorii literatury, część 6: Różne sposoby mówienia, czyli o narracji słów kilka

Różne sposoby mówienia, czyli o narracji słów kilka

Skoro powiedzieliśmy już wszystko, co najistotniejsze, o osobie opowiadacza, warto przyjrzeć się owocom jego pracy, a więc temu, co opowiadane: narracji. Jak nietrudno się domyślić, narracja jest to wypowiedź narratora w formie monologu, prezentująca ciąg zdarzeń w określonym porządku czasowym, a także powiązane ze zdarzeniami i w nich uczestniczące postaci oraz środowisko, w którym się rozgrywają.

Narracja przybiera dwie formy (zwane formami podawczymi) w zależności od tego, czy na pierwszy plan wysuwa się zjawiska statyczne (związane z przestrzenią), czy dynamiczne (związane z czasem). Są to opis i opowiadanie.

Opis przedstawia pozazdarzeniowe składniki świata przedstawionego, ukazuje dane przedmioty statycznie, często w usytuowaniu przestrzennym. Pokazuje rzeczy i zjawiska w sposób obiektywny z pozycji narratora wszechwiedzącego lub subiektywnie z punktu widzenia postaci. Opisywany może być dowolny fragment fikcyjnej rzeczywistości w ujęciu ponadczasowym — zaangażowanie w opis perspektywy czasowej zmienia opis w opowiadanie.

Warto wspomnieć, że opis może nie tylko pokazywać świat, ale również wnosić jakieś wartości symboliczne. Zwłaszcza jeśli prezentuje pewien motyw, powtarzający się w fabule i mający znaczenie dla odbioru całego dzieła (na przykład poprzez powiązanie z tytułem).

Natomiast w momencie gdy opis służy nam nie do przedstawiania świata, ale do wytworzenia odpowiedniej atmosfery, ulirycznienia tekstu — mówi się o opisie poetyckim.

Opowiadanie z kolei to prezentacja narastającego w czasie toku zdarzeń, wyznaczająca dynamiczny aspekt świata przedstawionego, czyli to, co krótko nazwiemy fabułą. Najprościej mówiąc, opowiadanie (jako forma podawcza) to opis fabuły, zdarzeń. Niekiedy mówi się o dziwnym mutancie zwanym opisem akcji, który miałby być czymś pośrednim między opisem a opowiadaniem, opowiadaniem ustatycznionym, ale to nieco zbędne utrudnienie — worek złota leprokonusów temu, kto w tekście rozróżni opis akcji od opowiadania. Z drugiej strony, traktowanie tych dwóch pojęć jako synonimów też budzi wątpliwości, bo o ile byłoby to możliwe, gdyby traktować wyraz „opis” potocznie (czyli jako jakieś przedstawienie, pokazanie czegoś), o tyle gdy mamy na myśli opis jako formę podawczą — kłóci się to z definicyjną pozazdarzeniowością. Najbezpieczniej byłoby więc zwyczajnie unikać tego wyrażenia.

Wracając do samego opowiadania, zwykle wyróżnia się dwa podtypy:

1. opowiadanie informacyjne, czyli takie, które mówi o zdarzeniach typowych i powtarzalnych w świecie przedstawionym, przekazuje czytelnikowi pewną wiedzę ogólną;

2. opowiadanie unaoczniające, czyli nastawione na konkret, sytuację jednostkową, pokazujące zdarzenie w sposób plastyczny i możliwie bezpośredni.

Największy problem, jeśli chodzi o te właśnie formy podawcze, stanowi chyba nazewnictwo. O ile opis intuicyjnie definiuje każdy (mniej lub bardziej poprawnie), o tyle opowiadanie (ze względu na taką samą nazwę gatunku epickiego) sprawia trudność. Dlatego zdarza się, że mówienie o zdarzeniach nazywa się narracją, podczas gdy to tylko jeden z jej elementów. Niby nie błędnie — ale i nie całkiem poprawnie, bo niedokładnie. A o istnieniu nazwy „opowiadanie” w tym kontekście warto pamiętać.

Częściej przy opisie mówi się o czymś, co do narracji z definicji nie należy. Mowa, oczywiście, o dialogu. Dialog (traktowany umownie jako rozmowa bohaterów; w teorii to wypowiedzi dwóch osób, funkcjonujące obok monologów, czyli wypowiedzi jednej osoby, i polilogów, czyli wypowiedzi większej ilości osób niż dwie) nie jest narracją sensu stricto, dialog uzupełnia narrację, jest względem niej strukturalnie podrzędny. Z tej prostej przyczyny, że będąc wypowiedzią bohatera, z definicji nie może być monologiem narratora.

Ale można z tym polemizować; można stwierdzić, że cały tekst jest wypowiedzią narratora, który tylko przytacza wypowiedzi bohaterów w postaci dialogu — i to też racja. Kwestią sporną będzie tylko, ile w danej wypowiedzi bohatera, a ile narratora. A to z kolei zależy od formy, jaką ową przytoczenie przybiera. Takich form mamy trzy i pokrótce je omówimy.

Po pierwsze: mowa niezależna, czyli dosłowne przytoczenie wypowiedzi bohatera — albo w cudzysłowie, albo kursywą, albo po dwukropku, albo z podziałem na kwestie, albo właśnie w formie dialogu zapisanego od myślników. Tu narrator nie ma zbyt wiele do gadania, może tylko wypowiedź komentować, za to sama wypowiedź jest żywym, autentycznym, emocjonalnym świadectwem przeżyć bohatera.

Po drugie: mowa zależna, czyli przytoczenie niedosłowne, zwykle w formie „powiedział, że…”. Można by stwierdzić, że różnica jest niewielka, ale tak naprawdę kształt danej wypowiedzi zależy od narratora, który może używać zupełnie innego słownictwa niż bohater i oczyszczać jego głos ze stylizacji. Ma zwykle charakter sprawozdawczy, suchy, pozbawiony emocji.

Po trzecie: mowa pozornie zależna, czyli taka, w której pozornie mówi narrator, ale tak naprawdę — z perspektywy bohatera, posługując się jego stylem, stanem świadomości, systemem wartości, odwołując się do jego przeżyć, doświadczeń, emocji, a nawet wspomnień; wszystkich stanów psychicznych, kształtujących tożsamość postaci. W tej formie granice między narratorem i bohaterem zlewają się, obydwaj mówią jednym głosem.

O ile dwie ostatnie formy nie kłopot wpisać w narrację, o tyle mowa zależna (czyli dialog w najczystszej postaci) pozostaje sporny. Sporne natomiast nie będzie postulat usunięcia z kryteriów ocen punktu „opisy i dialogi” — „opis, opowiadanie i dialog”, jeśli już.

*

I tym akcentem żegnam wszystkich na pewien czas — to była ostatnia część Zarysu zarysu teorii literatury. Niewykluczone, że w przyszłości wrócimy jeszcze do jakichś zagadnień z teorii literatury, a tymczasem bardzo dziękuję wszystkim za uwagę i — do napisania!