[PPP] ORTOGRAFIA: Razem, a jednak osobno – zrosty i zestawienia

Dzisiaj rozwiejemy nasze wątpliwości na temat

Z R O S T Ó W   i   Z E S T A W I E Ń.

1.    Cóż to takiego ten zrost? Jak mówi pewuenowski SJP, jest to «wyraz powstały z połączenia dwóch lub trzech wyrazów zachowujących swoją postać morfologiczną i układ składniowy, np. wiarygodny, pięćdziesiąt». To znaczy, że ich forma się nie zmienia: w niebo + wzięty = wniebowzięty.

a.       Do takich zrostów zaliczamy na przykład:

                                                               i.      lwipyszczek

                                                             ii.      swawola

                                                            iii.      wiarygodny

                                                           iv.      maminsynek

Zauważmy, że w każdym przypadku pierwszy człon jest nieodmieniany, a pisownia łączna!

b.      Można również spotkać się z wyrazami, które składają się z zrośniętych przymiotnika i rzeczownika, a pierwszy człon jest odmienny:

                                                               i.      czterdziestkatrójka – czterdziestkitrójki

                                                             ii.      Krasnystaw – Krasnegostawu

                                                            iii.      Białystok – Białegostoku

Znów pisownia łączna.

c.       Ostatnia grupa wyrazów, których części składowe zatraciły niezależność znaczeniową, to zrosty, których pierwszy człon można, acz nie trzeba go odmieniać:

                                                               i.      Wielkanoc – Wielkanocy lub Wielkiejnocy

UWAGA! Poprawny również zapis: Wielka Noc.

Pisownia łączna.

2.    Zestawienie to po pewuenowskiemu «połączenie dwóch lub kilku wyrazów samodzielnych stanowiące znaczeniowo jedną całość, np. maszyna do pisania, panna młoda». To znaczy, że razem te dwa wyrazy tworzą zwrot o innym znaczeniu niż osobno. Np. konik polny to nie mały koń skaczący po polu, a potoczna nazwa gatunku owada (Chorthippus biguttulus).

a.       Rzeczownik + przymiotnik:

Wtedy mamy do czynienia z pisownią rozłączną i odmianą obu członów, na przykład:

                                                                             i.     konik polny

                                                                            ii.     szewska pasja

                                                                          iii.     czarna jagoda

                                                                          iv.     dzień dobry

b.      Przysłówek +  imiesłów odmienny/przymiotnik określany przez przysłówek:

Pisownia rozłączna, odmiana drugiego członu:

                                                                            i.      dziko rosnący

                                                                          ii.      wolno stojący

                                                                         iii.      krzywo wisząca

                                                                        iv.      głośno krzyczące

ALE! Jeśli mamy do czynienia ze zwrotem, który nie informuje nas już o doraźnej cesze rzeczownika, a o wartości, którą reprezentuje stale, pisownia staje się łączna!

                                                                             i.     słabo widzący (= jest zła pogoda, kiepska widoczność) i słabowidzący (= ma problemy ze wzrokiem, nie widzi tak dobrze)

                                                                            ii.     głośnomówiący (np. zestaw) i głośno mówiący (np. wykładowca)

                                                                          iii.     wszystkowiedzący (= inteligentny, mądry) i wszystko wiedzący (o tym nowym modelu Peugeota)

c.       Rzeczownik + rzeczownik:

Pisownia rozłączna, odmienność obu członów:

                                                                             i.     artysta malarz – artysta ze specjalizacją malarską

                                                                            ii.     lekarz stomatolog – lekarz ze specjalizacją stomatologiczną

                                                                          iii.     kobieta kot – kobieta z właściwościami kota

                                                                          iv.     człowiek encyklopedia – człowieka o wiedzy podobnej do encyklopedii

                                                                           v.     film dokument – film z uszczegółowieniem jego charakteru (dokumentalnego)

ALE! Zdarzają się również zestawienia rzeczownik + rzeczownik, które zapisujemy z łącznikiem. Zróżnicowanie polega na tym, że łącznik stawiamy pomiędzy rzeczownikami sobie równymi, np. kucharka-artystka.

Iksińska była i kucharką, i artystką.

A kobieta kot nie może być równocześnie i kobietą, i kotem. Może być kobietą z właściwościami kota lub – jeśliby napisać kot kobieta – kotem z właściwościami kobiety. 

Co do zestawienia artysta malarz, nie piszemy go z łącznikiem, ponieważ drugi człon uszczegółowia człon pierwszy, a nie dodaje kolejnej profesji. 

Z mojej strony na dziś to tyle, ale to jest dopiero pierwsza część cyklu Razem, a jednak osobno. Kolejne pojawią się w najbliższych tygodniach.